Covid-19’un yarattığı devasa
ekonomik ve sosyal tahribat
her geçen gün daha belirgin hale geliyor. Bir yandan açıklanan istatistiki veriler öte yandan yapılan çeşitli saha araştırmaları salgının ciddi bir iş ve gelir kaybına yol açtığı ortaya koyuyor. Ancak öte yandan bu devasa gelir ve iş kaybı karşısında alınan önlemler son derece sınırlı kalmış durumda. özellikle gelir kaybını gidermeye yönelik nakdi desteklerin çok zayıf kalması salgın sürecinin beraberinde ciddi bir yoksullaşma ve gelir eşitsizliğinde artış getireceğini gösteriyor.
SALGININ YARATTIĞI İŞ VE GELİR KAYBI
Henüz düzenli veriler yayımlamamış olsa da gerek
Hazine ve Maliye Bakanlığı
ve
Gerekse Aile, çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı (AçSHB)
tarafından kamuoyu ile paylaşılan kimi sınırlı veriler salgının devasa bir iş ve gelir kaybına yol açtığını gösteriyor. AçSHB ve İŞKUR verilerine göre salgın nedeniyle İŞKUR ödeneklerine başvuranların ve yararlananların dağılımı 18 Mayıs 2020 itibariyle şöyle:
Kısa çalışma ödeneği başvuran sayısı: 3 milyon 194 binKısa çalışma ödeneği yararlanan sayısı: 3 milyon 50 binNakdi ücret (ücretsiz izin) desteği yaralanan sayısı: 879 binİşsizlik ödeneği yararlanan sayısı: 592 binToplam: 4 milyon 665 bin
4,6 milyondan fazla sigortalı işçi ve işsiz iş ve gelir kaybı nedeniyle İŞKUR ödeneklerinden yararlanmak için başvurdu.
Bunun ne anlama geldiğini daha iyi anlamak için toplam sigortalı işçi sayısına oranlamak yerinde olacaktır. SGK’ye kayıtlı
toplam 14 milyon 211 bin işçinin 4 milyon 665 bini İŞKUR ödeneklerine başvurdu.
Diğer bir ifadeyle sigortalı işçilerin
en az yüzde 33’ü
iş ve gelir kaybına uğradı. En az her üç sigortalı işçinden biri salgından doğrudan etkilendi.
üstelik bu sayıya kayıtlı olarak çalışan ancak yararlanma koşullarını yerine getiremediği için İŞKUR ödeneklerine başvuramayan sigortalı işçiler dahil değil.
Bu sayıya kayıt dışı çalışıp işsiz kalan veya gelir kaybına uğrayan çalışanlar dahil değil. Kentsel alanlarda yaklaşık
4,8 milyon kişi kayıt dışı
çalışıyor.
Bu sayıya yaklaşık
2,8 milyon kendi hesabına çalışan
(esnaf ve serbest meslek sahipleri) dahil değil.
Sigortalı işçilere kıyaslayarak kayıt dışı ve kendi hesabına çalışanların da en az üçte birinin iş ve gelir kaybına uğradığını tahmin edebiliriz.
Kayıtdışı ve kendi hesabına çalışanlar arasında da en az 2,5 milyon çalışanın salgından etkilendiği söylemek mümkün. Böylece salgının yarattığı iş ve gelir kaybının
7 milyondan fazla
çalışanı etkilediği söylemek mümkün. 22,6 milyonluk tarım dışı istihdamın
7 milyondan fazlası
(yaklaşık üçte biri) salgından doğrudan etkilenmiş durumda.
Nitekim bu durumu saha araştırmaları da teyit etmektedir. örneğin İstanbul üniversitesi İktisat Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Veysel Bozkurt tarafından sosyal medya kanalları kullanılarak (online) Nisan ayında yapılan ve kentli, eğitimli, orta ve üst sınıfları kapsadığı belirtilen bir çalışmada
özel sektörde ücretli çalışanların yüzde 47’si önümüzdeki iki ay boyunca temel ihtiyaçlarını karşılama konusunda kaygı yaşadıklarını belirtmiştir.
Girişim Araştırma adlı bir şirket tarafından yapılan bir araştırmaya göre ise
katılımcıların yüzde 53’ü gelirlerinin azaldığını beyan ettiler. Salgının etkisinin büyük kentlerde daha yaygın olduğu gözlenmektedir. CHP İstanbul tarafından yapılan bir anket çalışmasına göre ise İstanbul’da toplam
çalışan nüfusun yüzde 66,2’sinin gelirinde az veya çok bir düşüş yaşandığı
görülmektedir.
Hangi veriden hareket edersek edelim salgının devasa bir iş ve aş sorunu yarattığı çok net biçimde görülüyor. Bu etkinin ne kadar devam edeceği ise bilinmiyor. özellikle istihdam yaşanan depremin boyutlarının Haziran 2020’de daha net görmeye başlayacağız. Ancak daha önce tahmin ettiğim gibi salgının 7-8 milyon civarında bir istihdam azalması yaratacağını söylemek mümkün.
GELİR DESTEĞİ DEVEDE KULAK KALDI
Salgının yarattığı iş ve gelir kaybı karşısında sağlanan delir destekleri ne durumda? Bilindiği gibi salgının başladığı günlerde adına Ekonomik İstikrar Kalkanı adı verilen bir ekonomik paket açıklanmıştı. önce
100 milyar TL büyüklüğünde olduğu belirtilen paketin daha sonra 250 milyar TL’yi geçtiği hatta “çarpan etkisiyle” 600 Milyar TL’yi aştığı ilan edildi.
Peki bu 250 milyar TL civarındaki paketin ne kadarı doğrudan nakit desteği? Diğer bir ifadeye salgın nedeniyle devlet vatandaşın cebine ne kadar nakit para koydu?
İŞKUR ödenekleri kapsamında 4,5 milyon kişiye 6 milyar TL ödenek verilmiş.
Ayrıca
5,5 milyon aileye 1000’er lira olmak üzere toplam 5,5 Milyar TL sosyal yardım yapılmış.
Toplam nakit desteğinin 11,5 milyar TL olduğu görülüyor.
Buna karşılım Ekonomik İstikrar Kalkanı paketinde yer alan vergi ev sigorta borcu ertelemeleri ile sağlanan kredilerin toplamı 270 milyarı aşıyor.
Paket kapsamındaki kalemlerim yüzde 96’si borç ertelemesi ve kredi kolaylığı iken sadece yüzde 4’ü nakit desteğinden oluşuyor
(Tablo 1).
önemle altını çizmek gerekir ki. Nakit desteği de bütçeden/hazineden yapılan transferlerden oluşmuyor. Sosyal yardımlar büyük ölçüde sosyal yardımlaşma ve Dayanışma Fonu’ndan sağlanırken işçilere yapılan ödemeler İŞKUR’dan (işçilerin kendi parasından) yapılıyor. Diğer bir ifadeyle hükümet bütçeden doğrudan nakit transferi yapmış ve vatandaşın cebine para koymuş değil. Üstelik biz bize yeteriz kampanyası ile 2 milyar TL civarında kaynak toplandığının da altını çizmek lazım. Oysa salgının yarattığı ekonomik durgunluğu aşmanın yolu kredi ve borç genişlemesi değil vatandaşa nakit desteği yapmaktır.
Tablo 1: Ekonomik İstikrar Kalkanı Dağılımı
[kck]table 1 cellpadding=0 cellspacing=0 style=493px; 617[kck]t[kck]tr[kck]td colspan=6 nowrap=nowrap style=514px;:18px;
[kck]/td[kck]/tr[kck]tr[kck]td nowrap=nowrap style=220px;:18px;[kck]span style=9px;Destek/Kredi/Borç Türü[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=94px;:18px;[kck]span style=9px;Kapsam[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=61px;:18px;[kck]span style=9px;Miktar
Milyar TL[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=81px;:18px;[kck]span style=9px;Finansman Türü[kck]/td[kck]td colspan=2 nowrap=nowrap style=56px;:18px;[kck]span style=9px;Payı (Yüzde)[kck]/td[kck]td style=:18px;
[kck]/td[kck]/tr[kck]tr[kck]td nowrap=nowrap style=220px;:18px;[kck]span style=9px;1. 000 TL Nakdi Yardım Desteği[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=94px;:18px;[kck]span style=9px;5,5 Milyon Aile[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=61px;:18px;[kck]span style=9px;5,5[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=81px;:18px;[kck]span style=9px;Nakdi Destek[kck]/td[kck]td colspan=2 nowrap=nowrap style=56px;:18px;[kck]span style=9px;2%[kck]/td[kck]td style=:18px;
[kck]/td[kck]/tr[kck]tr[kck]td nowrap=nowrap style=220px;:18px;[kck]span style=9px;Kısa çalışma, Nakdi ücret ve İşsizlik ödeneği[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=94px;:18px;[kck]span style=9px;4,5 Milyon Kişi[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=61px;:18px;[kck]span style=9px;6[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=81px;:18px;[kck]span style=9px;İŞKUR Desteği[kck]/td[kck]td colspan=2 nowrap=nowrap style=56px;:18px;[kck]span style=9px;2%[kck]/td[kck]td style=:18px;
[kck]/td[kck]/tr[kck]tr[kck]td nowrap=nowrap style=220px;:18px;[kck]span style=9px;SSK ve Bağ-Kur Borç Ertelenmesi[kck]/td[kck]td style=94px;:18px;
[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=61px;:18px;[kck]span style=9px;66[kck]/td[kck]td colspan=2 nowrap=nowrap style=84px;:18px;[kck]span style=9px;Borç Erteleme[kck]/td[kck]td colspan=2 nowrap=nowrap style=55px;:18px;[kck]span style=9px;23%[kck]/td[kck]/tr[kck]tr[kck]td nowrap=nowrap style=220px;:18px;[kck]span style=9px;Bireysel İhtiyaç Desteği[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=94px;:18px;[kck]span style=9px;6 Milyon Kişi[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=61px;:18px;[kck]span style=9px;37[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=81px;:18px;[kck]span style=9px;Kredi/Borç[kck]/td[kck]td colspan=2 nowrap=nowrap style=56px;:18px;[kck]span style=9px;13%[kck]/td[kck]td style=:18px;
[kck]/td[kck]/tr[kck]tr[kck]td nowrap=nowrap style=220px;:18px;[kck]span style=9px;Esnaf Destek Finansmanı[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=94px;:18px;[kck]span style=9px;1,1 Milyon Esnaf[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=61px;:18px;[kck]span style=9px;25[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=81px;:18px;[kck]span style=9px;Kredi/Borç[kck]/td[kck]td colspan=2 nowrap=nowrap style=56px;:18px;[kck]span style=9px;9%[kck]/td[kck]td style=:18px;
[kck]/td[kck]/tr[kck]tr[kck]td nowrap=nowrap style=220px;:18px;[kck]span style=9px;İşe Devam Finansmanı[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=94px;:18px;[kck]span style=9px;181 Bin İşletme[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=61px;:18px;[kck]span style=9px;145,6[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=81px;:18px;[kck]span style=9px;Kredi/Borç[kck]/td[kck]td colspan=2 nowrap=nowrap style=56px;:18px;[kck]span style=9px;51%[kck]/td[kck]td style=:18px;
[kck]/td[kck]/tr[kck]tr[kck]td nowrap=nowrap style=220px;:18px;[kck]span style=9px;Toplam Paket[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=94px;:18px;
[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=61px;:18px;[kck]span style=9px;285,1[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=81px;:18px;
[kck]/td[kck]td colspan=2 nowrap=nowrap style=56px;:18px;[kck]span style=9px;100%[kck]/td[kck]td style=:18px;
[kck]/td[kck]/tr[kck]tr[kck]td nowrap=nowrap style=220px;:18px;[kck]span style=9px;Toplam Nakdi Destek (Sosyal Yardım+İŞKUR)[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=94px;:18px;
[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=61px;:18px;[kck]span style=9px;11,5[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=81px;:18px;[kck]span style=9px;Nakdi Destek[kck]/td[kck]td colspan=2 nowrap=nowrap style=56px;:18px;[kck]span style=9px;4%[kck]/td[kck]td style=:18px;
[kck]/td[kck]/tr[kck]tr[kck]td nowrap=nowrap style=220px;:18px;[kck]span style=9px;Toplam Kredi ve Borç Desteği/Kolaylığı[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=94px;:18px;
[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=61px;:18px;[kck]span style=9px;273,6[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=81px;:18px;[kck]span style=9px;Kredi ve Borç[kck]/td[kck]td colspan=2 nowrap=nowrap style=56px;:18px;[kck]span style=9px;96%[kck]/td[kck]td style=:18px;
[kck]/td[kck]/tr[kck]tr[kck]td colspan=6 nowrap=nowrap style=514px;:18px;
[kck]/td[kck]/tr[kck]tr =0[kck]td
[kck]/td[kck]td
[kck]/td[kck]td
[kck]/td[kck]td
[kck]/td[kck]td
[kck]/td[kck]td
[kck]/td[kck]td
[kck]/td[kck]/tr[kck]/t[kck]/table
öte yandan İŞKUR’dan yapılan transferler de beklenenin çok altında kaldı. 4,5 milyon işçiye 6 milyar TL ödenek verilmiş.
Ortalama ödenek miktarı 1. 333 TL olurken,
işçi başına kısa çalışma ödeneği 1. 591 TL, işçi başına ücretsiz izin ödeneği 502 TL,
işsiz başına işsizlik ödeneği 1. 235 TL olmuş.
Tümü asgari ücretin altında (Tablo 2). En vahimi de zorla ücretsiz izne çıkarılan 880 bin işçi ayda 502 TL&[shrp]39;ye mahkûm edilmiş. Oysa halen işsizlik sigortası fonunda 130 Milyar TL kaynak var.
Tablo 2: Ekonomik İstikrar Kalkanı Dağılımı
[kck]table 1 cellpadding=0 cellspacing=0 style=378px; 472[kck]t[kck]tr[kck]td colspan=4 nowrap=nowrap style=394px;:22px;[kck]span style=11px;Covid-19 Kapsamında İş ve Gelir Kaybı Yaşayan İşçilere Yapılan ödemeler[kck]/td[kck]/tr[kck]tr[kck]td nowrap=nowrap style=118px;:22px;[kck]span style=11px;[kck]emödenek Türü[kck]/em[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=79px;:22px;[kck]span style=11px;[kck]emKişi Sayısı[kck]/em[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=110px;:22px;[kck]span style=11px;[kck]emToplam ödenek (TL)[kck]/em[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=87px;:22px;[kck]span style=11px;[kck]emKişi Başına (TL)[kck]/em[kck]/td[kck]/tr[kck]tr[kck]td nowrap=nowrap style=118px;:22px;[kck]span style=11px;Kısa çalışma ödeneği[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=79px;:22px;[kck]span style=11px;3. 050. 854[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=110px;:22px;[kck]span style=11px;4. 855. 413. 106[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=87px;:22px;[kck]span style=11px;1. 591[kck]/td[kck]/tr[kck]tr[kck]td nowrap=nowrap style=118px;:22px;[kck]span style=11px;Nakdi ücret Desteği[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=79px;:22px;[kck]span style=11px;878. 614[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=110px;:22px;[kck]span style=11px;441. 169. 757[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=87px;:22px;[kck]span style=11px;502[kck]/td[kck]/tr[kck]tr[kck]td nowrap=nowrap style=118px;:22px;[kck]span style=11px;İşsizlik ödeneği[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=79px;:22px;[kck]span style=11px;591. 894[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=110px;:22px;[kck]span style=11px;730. 894. 637[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=87px;:22px;[kck]span style=11px;1. 235[kck]/td[kck]/tr[kck]tr[kck]td nowrap=nowrap style=118px;:22px;[kck]span style=11px;Toplam[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=79px;:22px;[kck]span style=11px;4. 521. 362[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=110px;:22px;[kck]span style=11px;6. 027. 477. 500[kck]/td[kck]td nowrap=nowrap style=87px;:22px;[kck]span style=11px;1. 333[kck]/td[kck]/tr[kck]/t[kck]/table
KAYITSIZLAR VE YOKSULLAR NE DURUMDA?
Görüldüğü gibi salgının kayıtlı ve sigortalı çalışanlar üzerinde yarattığı gelir kaybının sınırlı bir bölümü İŞKUR ödenekleri ile karşılanmaktadır. Yukarıda da vurgulandığı gibi bu ödenekler oldukça yetersiz ancak kısmi bir gelir desteği anlamına geliyor. öte yandan kayıtsız çalışanlar ile yoksulların durumu belirsiz. Şu ana kadar 5,5 milyon aileye 5,5 milyar destek sağlandı. Ortalama aile büyüklüğü 4 kişi olarak esas alınacak olursa yoksul ailelere
iki ayı geçen salgın döneminde kişi başına 250 TL
verildiği görülmektedir.
Bilindiği gibi ülkemizde primsiz ödemelerle ilgili bir sigorta kolu yoktur. 2008’de sosyal güvenlik sistemi yeni baştan yapılandırılırken primsiz ödemelerin merkezileştirilmesinden son amda vazgeçilmiştir. Sosyal yardımlar merkezi bir sosyal sigorta sistemi ile değil, dağınık bir sosyal yardım sistemi ile ve genellikle vakıflar ve fonlar aracılığıyla yapılmaktadır. Kimin yardım alacağı nesnel kriterlere göre saptanmamaktadır.
Bu durum kendini Covid-19 salgını döneminde de çok net biçimde ortaya koymaktadır. Kayıtsız çalışanlar ve yoksullar düzenli ve gelir desteğinden mahrum kalmakta, çeşitli nakdi ve ayni yardımlara muhtaç hale gelmektedir.
Covid-19 toplumun tümü için asgari gelir desteğinin ve sağlık ve geliri güvence altına alacak bir sosyal sigorta sisteminin önemini bir kez daha ortaya koydu. Bu çerçevede özellikle kayıtdışı çalışanları ve yoksul birey ve haneleri asgari bir gelir güvencesine kavuşturacak bir sosyal sigorta kolu
(aile/hane sigortası) vakit geçirmeksizin yasalaşmalıdır.
Covid-19 sosyal güvenliğin ve sosyal sigortaların önemini bir kez daha ortaya koydu. Sağlığın, işin ve gelirin korunması için kamusal sosyal sigorta sisteminin ne kadar yaşamsal olduğu ortaya çıktı. örneğin 1999’da yasalaşan İşsizlik Sigortası olmasaydı bugün salgın çok daha büyük bir toplumsal tahribat yaratabilirdi. Sendikaların, işçilerin ve bilim dünyasının gündeme getirmesine rağmen işsizlik sigortasının kurulması hükümetlerinin ve işverenlerin direnci nedeniyle çok geciktirildi. Şimdi de aynı şekilde primsiz sosyal sigorta sistemi
(aile/hane sigortası)
ısrarla geciktiriliyor. Bunun yerine dağınık, nesnel olmayan, keyfi bir sosyal yardım sistemi
